هوالشافی
مفهوم رکن، مزاج در طب سنتی
:محمود بن محمد چغمینی خوارزمی (745 ق) می گوید
و اَمّا الاَرکان فهی اَجسامٌ بَسیطَةٌ و هیَ اَجزاءٌ اَوَّلیَّهٌ لِبَدَنِ الاِنسان و غَیرِهِ لایُمکِن اَن تَنقَسِم اِلی اجسامٍ مُختَلِفَةِ الصُّوَرِ وَ الطَّبایع
“و اما ارکان (بنیادها)، پس آنها اجسام بسیطی (گسترده) هستند و آنها اجزاء اولیه و تقسیم ناپذیر هستند برای بدن انسان و غیر آن (آنچه در عالم ماده وجود دارد)”، ]و لازم است بدانیم که آنچه در دنیای اطراف ما وجود دارد اعم از انرژی و انواع آن (مثل نور، صوت، الکتریسته و اشعه ها)، جامدات، مایعات و گازها همگی از ارکان تعریف شده در طب سنتی توسط دانشمندان بزرگ ما همچون شیخ الرئیس ابوعلی سینا و سایرین هستند و این جامعیت دید بزرگان طب ما باعث شده که انسان را جدای از عالم خارج نمی دیدند بلکه انسان کاملاً مرتبط با تمام جهان فرض می شده است]
:چغمینی چنین ادامه می دهد
وَ هیَ اَربَعَةٌ اَلنّارُ وَ هی حارَّةٌ یابِسَةٌ
“ارکان چهار است، آتش (نماد انرژی) که گرم است و خشک”
وَلهَواءُ وَ هُوَ حارٌّ رَطبٌ
“و هوا (نماد گازها) که گرم است و مرطوب”، ]البته درست است از ریح یا باد استفاده نمائیم که جمع گاز و انرژی است که گرم است و مرطوب، که منظور از مرطوب بودن، سیلانیت ماده یا روان بودن آن است، که این میزان در هوا به مراتب بیشتر از مایعات است، بطوریکه گازها وقتی در محیطی قرار می گیرند تمام آن فضا را پر می نمایند
در منابع روایی ما از زبان مبارک اهل البیت علیهم السلام هم کلمه ریح یا باد به جای الهواء آمده است و کاملاً هم درست است، چون باد، ترکیب انرژی با گاز است که هم گرم است و هم جریان و سیلانیت دارد و لذا گرم و مرطوب است]
وَ الماءُ وَ هُوَ بارِدةٌ رَطبٌ
“و آب (نماد مایعات) که سرد است و مرطوب”، ]ولی میزان سیلانیت یا روان بودن آب از هوا کمتر است و در هر ظرفی که قرار گیرد شکل آن ظرف را بخود می گیرد اما تمام فضای یک محیط را مثل گازها اشغال نمی کند]
وَ لاَرضُ وَ هیَ بارِدةٌ یابِسَةٌ
“و زمین یا خاک که سرد است و خشک”، می توانیم جامدات را جزء همین رکن خاک یا زمین قرار دهیم
[نکته مهم این است که تمام ارکان بصورت یک طیف از غلیظ به رقیق هستند و یکی در نهایت به دیگری تبدیل می شود و سر منشاء همه ارکان آتش یا انرژی است و هر چه از زمین یا خاک به سمت آتش می رویم وسعت بیشتر می شود و لطیف تر و رقیق تر می شوند]
اِنَّ الاَرکان اِذا تَصَغَّرت اَجزاءُ ها و تَماتَست، فَعَلَ بَعضُها فی بَعضی بِقُواها المُتَضادَةِ وَ کَسَرَ کُلُّ واحِدِ مِنها سُورَةَ کَیفیه الاخَرِ فَاِذَا انتَهی الفِعلُ و الاِنفِعالُ بَیها اِلی حَدًّ مّاءِ حَدَثَت، لِذالِکَ المُرَکَّبِ کَیفیهٌ مُتَشابِهَهٌ فی جَمیع أجزائِهِ، وَ هی اَلمَزاج.
“هر موقع قسمت های اندکی از رکن های مختلف با هم در تماس قرار گیرند، بعلت کیفیت های متضادی که با هم دارند (گرمی، سردی، رطوبت یا خشکی) روی هم تاثیر می گذارند و از کیفیت های همدیگر می کاهند، وقتی این تاثیرات روی هم به حد معینی برسد، کیفیتی مشابه در تمام اجزاء جسم ایجاد می شود که به آن مزاج می گوئیم.”
دکتر حسن اکبری
،متخصص آسیب شناسی سلولی
،دانشیار پاتولوژی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی
محقق و مدرس طب اسلامی ایرانی
