هوالشافی
خواص سیب از زبان حکیم مومن تنکابنی
به نقل از کتاب تحفه حکیم مومن
تفّاح ( عربی)
به فارسي سيب نامند
شيرين او در اوّل گرم (یعنی اگر میزان گرمی از اول تا چهارم تقسیم بندی شود سیب گرمی یک دارد و حداقل گرمی را دارد) و در دوم تر (یعنی اگر میزان تری از اول تا چهارم تقسیم بندی شود سیب تری درجه دوم دارد و تر متوسط دارد)
و ترش او در اوّل دوم سرد و خشك
و ترش شيرين او كه ميخوش نامند، در حرارت و برودت (سردی) معتدل و در اوّل خشك
و مجموع او مقوّي دل (قلب) و دماغ (مغز) و جگر (کبد) و جهت خفقان و عسرالبول نافعند
و شيرين او مفرّح و ملطّف (لطیف کننده) روح حيواني و سريعالأستحاله به صفرایي كه در معده باشد و با قوه ترياقيّه
و پخته او جهت سرفه یبسي (سرفه خشک)
و آب او با شراب (شراب در طب اسلامی جایی در شفای بیماری ندارد و حرام است)
و گوشت آب جهت رفع غشي (شوک روحی روانی (حمله غشی) شوک عصبی) مجرّب ميباشد
و آب او در معاجين مفرّحه (معجون های شادی آور) مقوّي فعل آن و اكثار (زیاده روی) خوردن او باعث تبهاي مركّبه و نسيان (فراموشی) و مولد رياح (ورم ها) و مصلحش اغذيه لطيفه است
و ترش او قابض و مسكّن عطش و موافق معده صفراوي
و پخته او در خمير جهت اسهال و مصلح ادويه (دارو های) سميّه
و خشك كرده او با آب انار و ادوية مناسبه جهت تقويت معده و اسهال صفراوي و تسكين قي (استفراغ) نافع
و اكثار او مضرّ سينه و مورث (مولد) ذاتالرّيه و رياح (ورم ها یا التهاب های) عروق و مصلحش گلقند و دارچيني (دارچین) است
و ترش شيرين او مولّد (تولید کننده) خلط صالح و در افعال مثل ترش است
و نارس او بي مزه و مولّد خلط خام
و ضماد او در ابتداي اورام حارّه (التهاب های گرم) نافع
و سيب تلخ قابض تر از همه
و عصارة سيب و عصارة برگ او جهت سموم مفيد است
و قدر شربتش تا هفت مثقال (هر مثقال پنج گرم) است
و شكوفة او با ادوية موافقه جهت رفع اخلاط متعفّنة سينه (چرک سینه) و با ادوية مفرّحه جهت تفريح (شادی) مؤثر است
و گويند اقسام سيب هرگاه به خلط حارّ (گرم) كه در معده باشد برسد دفع او ميكند
و رب سيب ترش كه آب آن را بدون شيريني به قوام آورده باشند در آخر اوّل سرد و در رطوبت و پيوسته معتدل و جهت غلبه صفرا و غليان خون و اسهال صفراوي و قي آن و رفع غم و الم (درد) سوداوي نافع مي باشد و مضرّ اسهال و دموي و شش ( ریه )
و رب شيرين او در افعال قويتر از سيب شيرين است
و شربت سيب جهت سموم و وبا و تفريح قلب بسيار مؤثّر
و مربّاي او در جميع افعال بهتر از مفرد (میوه تنها) اوست
محمّد مؤمن تنکابني کیست؟
محمدّ مومن حسينی پسر ميرزا محمّد زمان تنکابنی ديلمی است. اجداد مؤلف از تنکابن به سمت اصفهان حرکت کرده و در آنجا که پايتخت پادشاهان صفوی بوده سکونت گزيده‌اند. به گفته خود مؤلف، اجدادش در دربار پادشاهان صفوی طبيب مخصوص بوده‌اند. وی نيز طبيب مخصوص شاه سليمان صفوی بود و در علم طب و کلام تبحّر داشت. حکيم مؤمن کتاب معروف خود را برای شاه سليمان تأليف نموده است و وجه تسميۀ آن به “تحفه‌المومنين” يا “تحفه حکيم مومن” از روی اسم مؤلف «محمد مومن» می‌باشد
اين کتاب مشتمل بر پنج تشخيص و دو دستور بوده و جزء کتب بنيادی داروسازی و درمان شناسی است. در قسمت‌های پنجگانه آن اختلاف نظر پزشکان درباره داروها، لغات و اصطلاحات پزشکی، اسامی ادويه و اغذيه به ترتيب الفبايی، خواص، موارد درمانی و مقدار مصرف داروها مورد بررسی قرار گرفته و دستور اول در شناسايی داروهای مفرده و دستور دوم به شناسايی داروهای ترکيبی اختصاص دارد
بايد دانست در ميان تأليفات طبی از ابتدای اسلام تا حمله مغول کتبی چند به مانند اين کتاب تحت عناوين “قرابادين” و يا “ادويه مفرده و مرکبه” و يا “مفردات” و امثال آنها به‌رشته تحرير درآمده که عموماً به‌زبان عربی بوده‌اند و هر کدام از مؤلفين به قدر قوه و دانش خود زحماتی را عهده‌دار شده‌اند، امّا اين کتاب وجوه تمايزی با ساير کتب دارد که عبارتند از
تقريبا می‌توان گفت پس از کتاب ذخيره خوارزمشاهی از دوران خوارزمشاهيان تا دوران شاه سليمان صفوی کتابی به مانند تحفه در زبان پارسی نگاشته نشده است. کتاب تحفه نتيجه‌ای از مطالعات و تجارب شخصی مؤلف و استفاده‌اش از اغلب کتب تأليفی قبل از وی می‌باشد
تحفه حکيم مؤمن قريب سه قرن کتاب مطالعه‌ای پزشکان پيشين بوده و هم اکنون نيز طرفداران زيادی دارد. اين کتاب در طی قرون متمادی در ايران توانسته همراه با قانون ابن‌سينا و شرح اسباب نفيسی و قرابادين کبير (مجمع الجوامع عقيلی خراسانی) پيوسته در دست طالبان و عاشقان علم طب قرار گيرد
تصحیح، توضیح و گرد آوری : دکتر حسن اکبری
