استان قم با توجه به موقعیت جغرافیایی و اقلیم خشک و نیمه‌خشک خود، میزبان گونه‌های متنوعی از گیاهان دارویی است که در طب سنتی و نوین کاربردهای فراوانی دارند. در ادامه به بررسی پوشش گیاهی استان قم و کاربردهای درمانی آن‌ها می‌پردازیم.

پوشش گیاهی طبیعی استان قم

• گیاهان مرتعی: در دشت‌ها و مراتع استان، گونه‌هایی مانند خارشتر، اسپند، درمنه و گون رشد می‌کنند که علاوه بر استفاده در چرای دام‌ها، دارای خواص دارویی نیز هستند.
• جنگل‌های پراکنده: در مناطق کوهستانی استان، به‌ویژه در نواحی غربی مانند کهک و قاهان، گونه‌هایی از درختان مانند بادام کوهی و بنه (پسته وحشی) یافت می‌شوند که دارای ارزش دارویی و صنعتی هستند.
  
  

پوشش گیاهی زراعی و باغی استان قم

• گل محمدی: کشت گل محمدی در استان قم به‌ویژه در مناطق کهک و دستجرد رواج دارد و از آن برای تولید گلاب و اسانس‌های معطر استفاده می‌شود.
• پسته: در برخی مناطق استان، باغات پسته وجود دارد که محصولی با ارزش اقتصادی بالا محسوب می‌شود.
• گیاهان جالیزی: کشت گیاهان جالیزی مانند خربزه و هندوانه در دشت‌های استان رایج است که علاوه بر مصرف خوراکی، برخی از آن‌ها دارای خواص دارویی نیز هستند.
  
  

گیاهان دارویی خاص و بومی استان قم

• موسیر: این گیاه دارویی در مناطق کوهستانی استان مانند الگان در غرب قم یافت می‌شود و دارای خواص ضدعفونی‌کننده و تقویت‌کننده سیستم ایمنی است.
• شکر تیغال: در نواحی کوهستانی کهندان، این گیاه با خواص دارویی متعدد از جمله تسکین‌دهنده درد و التیام‌بخش زخم‌ها رشد می‌کند.
• زنبق مادی: این گیاه زینتی و دارویی در دره پلنگ دره یافت می‌شود و دارای خواص ضدالتهابی است.
  گیاه شکرتیغال (Echinops spp.)
  گیاه شکرتیغال (Echinops spp.)، گیاهی چندساله از خانواده کاسنیان (Asteraceae) است که با ارتفاع ۸۰ تا ۱۵۰ سانتی‌متر، ریشه ضخیم و برگ‌های بزرگ دندانه‌دار و خاردار به رنگ سبز شفاف شناخته می‌شود. گل‌های لوله‌ای آبی تا ارغوانی آن در انتهای ساقه قرار دارند و میوه آن از نوع فندقه است. این گیاه حاوی ترکیباتی مانند ترپن‌ها، فلاونوئیدها، آلکالوئیدها، لیپیدها و فنیل‌پروپانوئیدها است که فعالیت‌های زیستی متعددی از جمله اثرات ضدمیکروبی، ضدتوموری، حفاظت کبدی، آنتی‌اکسیدانی، ضدالتهابی، بهبود زخم، ضدپروتوزوآیی، دفع سنگ‌های کلیه و حشرات را نشان داده‌اند. همچنین به دلیل داشتن قند ترهالوز، لعاب‌دار بوده و برای تسکین سرفه و تب مفید است.
• نیازهای اکولوژیکی، کاشت و نگهداری گیاه شکرتیغال
• شکرتیغال بومی غرب آسیا، اروپا و آفریقا است و در اغلب استان‌های ایران، به‌ویژه مناطق مرکزی، رویش دارد. در مناطق با آب و هوای سرد، در بهار و در مناطق گرم‌تر، کشت پاییزه می‌شود. تکثیر گیاه اغلب از طریق کاشت بذر انجام می‌گیرد. پس از شخم عمیق، خرد کردن کلوخه‌ها با دیسک، تسطیح خاک و کوددهی با کودهای شیمیایی، بذور به‌صورت ردیفی کاشته شده و زمین غلتک‌زنی و سپس آبیاری می‌شود. فاصله ردیف‌های کاشت ۵۰ سانتی‌متر و عمق بذر ۲ تا ۳ سانتی‌متر در نظر گرفته می‌شود. برای هر هکتار زمین، ۱۰ تا ۱۲ کیلوگرم بذر نیاز است. در کشت بهاره، میوه‌ها از اوایل تابستان و در کشت پاییزه در اواخر تیر به‌صورت دستی یا با ماشین‌آلات مخصوص برداشت و خشک می‌شوند.
• گیاه کنجد (Sesamum indicum L.)
• کنجد، گیاهی یک‌ساله از خانواده کنجدیان (Pedaliaceae) است که با ساقه مستقیم چهارگوش به ارتفاع ۶۰ تا ۱۵۰ سانتی‌متر و ریشه قوی و گسترده تا عمق ۶۰ سانتی‌متر تا دو متر شناخته می‌شود. برگ‌ها تخم‌مرغی و نوک‌تیز، گل‌ها منفرد و سفید و میوه از نوع کپسول حاوی دانه‌های مسطح و غنی از روغن است. دانه کنجد غنی از ویتامین E، ویتامین‌های گروه B و عناصری مانند روی، مس، کلسیم و آهن، لیگنان و موسیلاژ است. روغن کنجد حاوی اسیدهای چرب اسید اولئیک و اسید لینولئیک بوده و برای سلامت پوست و مو مفید است و در فرآورده‌های آرایشی و بهداشتی کاربرد دارد. همچنین به دلیل غنی بودن از انواع ویتامین‌ها، ارزش غذایی بالایی دارد و منبعی از فیبر بوده و در سلامت دستگاه گوارش، کاهش کلسترول و فشار خون و سلامت کبد، قلب و استخوان‌ها نقش مهمی ایفا می‌کند.
• نیازهای اکولوژیکی، کاشت و نگهداری گیاه کنجد
• کنجد، گیاهی مقاوم به خشکی و گرما است که در مناطق گرم و در انواع خاک‌ها به‌جز خاک‌های شور رشد می‌کند. قبل از کاشت، خاک باید به‌خوبی شخم و دیسک خورده و با کودهای شیمیایی کوددهی شود. خاک با زهکشی مناسب و بافت متوسط و pH حدود ۵.۵ تا ۸ مناسب است. کاشت مستقیم بذرهای ضدعفونی‌شده در عمق ۲.۵ سانتی‌متر با فاصله ردیف‌های ۴۵ تا ۶۰ سانتی‌متر و تراکم ۴۰ تا ۶۰ بوته در متر مربع مناسب است. بهترین زمان کاشت، نیمه دوم تیرماه است. عملیات داشت شامل حذف علف‌های هرز به‌صورت مکانیکی یا با علف‌کش‌ها، آبیاری کافی ترجیحاً شبانه و تأمین عناصر غذایی جهت جلوگیری از بیماری‌های فیزیولوژیک است. مهم‌ترین بیماری‌های کنجد شامل پژمردگی فوزاریومی، بلایت فوزاریومی، پوسیدگی ریزوکتونیایی ریشه و پوسیدگی زغالی و حمله حشراتی مانند مگس سفید، کنه تارتن، کرم برگ‌خوار و زنجرک است که با روش‌های به‌زراعی و نیز آفت‌کش‌های شیمیایی می‌توان آن‌ها را کنترل نمود. زرد شدن برگ‌ها و کپسول‌ها بهترین زمان برای برداشت کنجد است؛ سپس دسته‌بندی، خشک شدن نسبی و جدا کردن دانه‌های داخل کپسول انجام می‌شود. برای برداشت ارقام ناشکوفا نیز می‌توان از ماشین‌آلات استفاده کرد یا بوته‌های خشک‌شده را با کمباین مجهز برداشت کرد.
• گیاه سالیکورنیا (Salicornia)
• سالیکورنیا یا قلیا، گیاهی علفی یک‌ساله از خانواده اسفناجیان (Amaranthaceae)، شوررست و هالوفیت است که با ساقه اصلی و شاخه‌های فرعی گوشتی متقابل بندبند و ارتفاع حدود ۴۰ سانتی‌متر شناخته می‌شود. ریشه گسترده سطحی، برگ‌های بسیار کوچک و گل‌های کامل با گل‌آذین انتهایی سنبله یا دم‌گربه‌ای دارد.
•  

کاربردهای درمانی گیاهان دارویی استان قم

• بیماری‌های گوارشی: مصرف گیاهانی مانند کاسنی و نعناع که در استان قم رشد می‌کنند، به بهبود عملکرد معده و کبد کمک می‌کند.
• بیماری‌های تنفسی: گیاهانی مانند گل محمدی و آویشن در کاهش علائم مشکلات تنفسی و آلرژی مؤثر هستند.
• مشکلات اعصاب و روان: دم‌نوش‌های تهیه‌شده از گل گاوزبان و بومادران برای کاهش استرس و اضطراب مفید هستند.
  
  

اهمیت اقتصادی گیاهان دارویی در استان قم

با توجه به شرایط اقلیمی استان قم، کشت و بهره‌برداری از گیاهان دارویی می‌تواند نقش مهمی در توسعه اقتصادی منطقه ایفا کند. تولید محصولاتی مانند گل محمدی و پسته با کیفیت بالا، زمینه‌ساز ایجاد اشتغال و افزایش درآمد کشاورزان است.

پروژه‌های تحقیقاتی و صنعتی مرتبط با گیاهان دارویی در استان قم

مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی استان قم در حال مطالعه و توسعه کشت گیاهان دارویی هستند. برگزاری کارگاه‌های آموزشی و پژوهشی در زمینه شناسایی و بهره‌برداری بهینه از این گیاهان، می‌تواند به افزایش تولید و بهبود کیفیت محصولات کمک کند.

نتیجه‌گیری

استان قم با دارا بودن تنوعی از گیاهان دارویی و کاربردهای درمانی آن‌ها، پتانسیل بالایی برای توسعه اقتصادی و صنعتی دارد. شناسایی و بهره‌برداری اصولی از این منابع طبیعی می‌تواند به بهبود سلامت جامعه و ارتقاء سطح معیشت ساکنان منطقه کمک کند.