ضروریات شش گانه سلامت در طب اسلامی-ایرانی

هوالشافی

ضروریات شش گانه سلامت درطب اسلامی- ایرانی 

قسمت اول: تنفس و هوا

پیامبر اکرم صل الله علیه و آله می فرمایند: العلم علمان علم البدان وعلم الادیان

یعنی علم دو تاست (علوم اصلی) علم بدن ها و علم دین ها، همه ما  می دانیم که عقل سالم در بدن سالم است و بدن سالم می تواند مرکب مناسب روح برای تکامل در عالم مادی باشد پس باید بدانیم که ضروریات سلامت چه تعدادی است و آن ضروریات شامل چه مواردی هستند:

هوا*

 خوراکی ها و آشامیدنی ها*

 حرکت و سکون*

نگهداشت و برونداد*

 احساسات و رفتار و معنویات*

 خواب و بیداری*

هوا: هوا ماده ای است که در جو زمین است، شامل چند گاز است که عمدۀ آن اکسیژن، نیتروژن و دی اکسید کربن است و از همه مهمتر اکسیژن است که در سوخت و ساز سلولی نقش دارد و در فرمول های تولید انرژی از مواد غذایی، این ترکیب اکسیژن با مواد غذایی است که برای سلولهای ما بوسیلۀ سوختن و احتراق، انرژی فراهم می کند و این دقیقاً مانند سوختن بنزین در یک موتور است که چیزی نیست بجز ترکیب بنزین با اکسیژن.

در اینجا لازم است برای بهتر سوختن، ترکیب و درصد درستی از میزان هوا و اکسیژن فراهم باشد که باز در موتورها و سلول این اصل مشترکاً صادق است این ترکیب صحیح در موتورها توسط کاربراتور یا انژکتور آماده می شود و در بدن ما توسط شش ها یا ریه ها تنظیم می گردد، حال اگر فرد دچار بیماری ریوی باشد و یا در محیطی تنفس کند که میزان اکسیژن بیش از حد پائین یا بالا باشد و یا هوا آلوده به مواد سمی باشد، فرایند سوخت و ساز سلولی مختل می شود و تمام سلولهای بدن دچار اختلال عملکردی می شوند البته این اختلالات بر حسب نوع سلول حساسیت آن به کمبود یا نقص در اکسیژن رسانی و کاری که سلول مورد نظر انجام می دهد فرق می کند و علایم متفاوتی ظاهر می شود، بطور مثال سر درد در شدت آلودگی هوا، ناشی از اختلال عملکرد سلولهای مغزی در اثر نرسیدن اکسیژن کافی به این سلولها می باشد که با قرار گیری در هوای تازۀ مناسب بتدریج عامل سر درد که رفع شد، خود بیماری هم درمان می شود و نیازی به مصرف مسکن های گیاهی یا شیمیایی وجود ندارد.

چون تمام اعمال سلولی وابسته به انرژی است و این انرژی از سوختن مواد غذایی تأمین می شود بنابراین ضرورت اول یعنی هوا ضامن سلامت درست عمل کردن تمام فرایندهای کل سلولهای بدن خواهد بود.

:مشخصات هوا از نظر کتب طب اسلامی- ایرانی

دارای حرارت معتدل باشد یعنی نه خیلی گرم نه خیلی سرد باشد

 صاف باشد و عاری از هر گونه آلودگی باشد

بطور خلاصه تنفس آن آرام بخش باشد و موجب راحتی بدن باشد و باعث تنگی نفس نشود

قسمت دوم: خوراکی ها و آشامیدنی ها

:پیامبر اعظم صل الله علیه و آله می فرمایند

المعدة بیتُ کل داءِ و الهمیة رأسُ کل دواءِ

(معده خانه تمام بیماریها و پرهیز سر آمد تمام داروهاست)

سلولهای بدن ما برای تامین انرژی خود نیاز به مصرف خوراکی ها و آشامیدن آشامیدنی ها دارند منتها باید ببینیم آیا تمام خوراکی ها و آشامیدنی ها برای سلولها یکسان هستند و یا تفاوت دارند

بطور مثال: برای یک موتور بنزینی آیا فرق نمی کند که شما داخل آن بنزین بریزید یا گازوئیل و یا نفت؟ و آیا فرق نمی کند که بنزین خالص بریزید و یا مخلوط بنزین، گازوئیل و نفت را با هم و آیا اینها همه یک بازده در سوختن در موتور خواهند داشت؟ مسلماً جواب این سئوالات منفی است، در مورد سلولها هم دقیقاً همین مطالب صادق است یعنی بعضی غذاها برای سلولهای ما حالت بنزین را دارند و با کمترین مصرف انرژی در سلولها برای سوختن، انرژی فراوانی آزاد می کنند و بالعکس بعضی ها مثل گازوئیل و نفت هستند و برای تبدیل شدن به انرژی، انرژی زیادی باید هزینه شود، که همین صرف انرژی فراوان، برای فعل و انفعالات این نوع غذاها موجب به هم خوردن تعادل انرژی سلولی در طی سالیان شده و باعث نقص عملکرد سلولها و سامانه های پیچیدۀ بدن مانند سیستم ایمنی می گردد و اختلال عملکرد سیستم ایمنی که نگهبان بزرگ بدن محسوب می شود می تواند ابتلاءِ به بیماریهای مهلک مثل سرطان و بیماریهای خود ایمنی مانند ام اس و روماتیسم ها گردد

آشامیدنی ها هم به همین ترتیب بسیار مهم هستند، مصرف آب سرد شامل: آب شیر، آب یخ، آب معدنی، آب اب سرد کن ها و امثالهم به میزان زیاد و بدون مصلح می تواند موجب کاهش عملکرد مولکول NADH سلولی و کاهش انتقال الکترون برای سوختن مواد غذایی و تولید انرژی کم گردند و در نتیجه باعث بروز اختلال عملکرد سلولی در سراسر بدن بخصوص اختلال عملکرد سلولهای ایمنی بدن گردند و اختلال کار این سامانه بسیار مهم زمینۀ بروز بیماریهای خطرناک را فراهم آورد بنابراین در مورد خوراکی ها توصیه ما رعایت کامل و صد در صدی مثلث سلامت است و در مورد آب و آشامیدنی ها توصیه ما مصرف آب جوش و خرما یا آب ولرم و یا شربت عسل خنک به جای آب سرد می باشد

قسمت سوم: حرکت و سکون

یکی از خصوصیات بدن انسان این است که نباید هیچ قسمت از بدن او به مدت طولانی بی حرکت بماند و لازمه درست کار کردن سلولهای هر عضو، کار و حرکت صحیح آن عضو است. البته حرکت و کار هر عضو بنا به وظیفه آن عضو تعریف می شود بطور مثال: ورزش عضلات با ورزش بافت مغز متفاوت است در اولی؛ ورزش، حرکات بدنی است و در دومی؛ تفکر و حل مسائل ریاضی، ورزش محسوب می گردد.

حرکت و سکون منطقی و صحیح برای سلامت امری ضروری هستند، ولی فشار بیش از حد و خارج از حد توان هر عضو، می تواند موجب آسیب های جدی شود. بنابراین ورزش در حدی که موجب تعریق بدن شده و حرکت خون را به اعضا زیادتر از حد معمولی نماید بسیار مفید است و بر عکس ورزش های بسیار سنگین و طاقت فرسا که در آن حرکات مفاصل بدون نیروی مقابل و کنترل متقابل باشد می تواند زیان بخش باشد. ورزش باید متناسب با سن، جنس، طبع و شرایط محیطی مثل فصل، رطوبت و شرایط جسمی فرد باشد بطور مثال: ورزشی که برای یک جوان زیر سی سال شاید سبک محسوب شود ممکن است برای یک فرد چهل و پنج سال سنگین حساب گردد

کودکان نیاز دایمی به حرکت و جنب و جوش دارند و نباید آنها را از بالا و پائین پریدن و دویدن منع کرد و لازم است حتماً بازی های آنها همراه با حرکات بدنی باشد به همین دلیل بازی های رایانه ای که مدت ها کودک را در یک حالت ساکن می کند، خطرناک بوده و شدیداً موجبات کوتاهی عمر، افسردگی و بیماریهای خطرناک را فراهم می آورند. خانمها کمتر از آقایان نیاز به ورزش های بدنی دارند و اغلب شنا، پیاده روی و نرمش برای آنها کفایت می کند همچنین اغلب آقایان بالای چهل سال نیز همینطور هستند و نباید ورزش های بسیار سنگین انجام دهند

ورزش کردن در حالت بیماری (مرحله حاد بیماریها) خطاست و موجب آسیبهای جدی به سلولها می شود و کسی که در مرحله حاد بیماری است باید استراحت را بیشتر کند تا به تدریج سلولها به وضعیت عادی باز گردند

بهترین ورزش سلولهای مغزی فکر کردن و حل مسایل و معماها می باشد و بازی های فکری می تواند در ورزیده شدن سلولهای مغزی کمک نماید البته این بازی های فکری می تواند بسیار ساده و خانوادگی برگزار شود مثل: بازی اسم- فامیل و یا بیست سوالی و مانند آن که وسیله خاصی نمی خواهد و فرد را هم بمدت طولانی از زندگی عادی و اطراف منصرف نمی کند به نظر بنده یکی از عیوب شطرنج همین است که فرد را مثل بازی های رایانه ای بمدت طولانی از زندگی عادی خارج می کند و بعضاً بصورت یک بیماری در خانواده باعث بی تفاوتی نسبت به سایر اعضاء خانواده می شود. به هر حال در هر سنی که هستیم باید یک ورزش متناسب با شرایط را برای خودمان انتخاب و انجام دهیم تا سلولهای سالمی در کنار تغذیه سالم داشته باشیم

قسمت چهارم :برونداد و نگهداشت (استفراغ و احتباس)

در هر سلول بدن ما به علت فرایند سوخت و ساز، مواد زائد و سمی، تجمع می یابد و لذا سلول باید از شرّ این مواد سمی هر چه زودتر خلاص شود و گرنه طولی نمی کشد که سلول در اثر همین سموم که در نتیجه متابولیسم مواد غذایی برای تولید انرژی در آن ایجاد شده است، خواهد مرد! و به همین ترتیب باید برای ادامۀ حیات خود و تأمین انرژی، مجدداً مواد غذایی لازم را جذب کند این دو پدیده در اصطلاح استفراغ (به معنی فراغت از مواد مضر) و احتباس (به معنی نگهداشتن مواد مفید) و یا برونداد و نگهداشت می نامند

در کل بدن هم روال همین است و دستگاههایی مثل گوارش، تنفس و ادراری این کار را مرتباً و در طول شبانه روز بدون اینکه ما خبر داشته باشیم برای ما انجام می دهند یعنی دستگاه گوارش غذاهای مورد نیاز سلولها را نگهداری می کند و سرانجام به سلول ها می رساند و مواد زائد و سمی را در نهایت از طریق رودۀ بزرگ از بدن دفع می کند، حال تصور کنید فردی در اثر یبوست نتواند از شرّ این مواد سمی خلاص شود چنین انسانی قطعاً نمی تواند انسان سالمی باشد بنابراین است که گفته می شود یبوست مادر تمام بیماری هاست

و یا ریه های ما در هر لحظه گاز اکسیژن را وارد بدن می کند و در اختیار خون قرار می دهد و گاز دی اکسید کربن را که حاصل سوخت و ساز سلولی است را از بدن خارج می کند حال در نظر بگیرید که به هر علت ورد اکسیژن به بدن و رسیدنش به سلولها مختل شود و یا خروج دی اکسید کربن از بدن و سلولها انجام نگیرد، نهایتاً در سه دقیقه خواهیم مرد

از طرف دیگر برخی از محصولات متابولیسم یا سوخت و ساز مواد غذایی مثل اوره و سایر مواد سمی لازم است از طریق ادرار، از کلیه ها در بدن دفع شود، بنابراین کار نکردن کامل کلیه ها هم مساوی مرگ است و همین اعضای مهم، قبل از دفع ادرار تمام مواد مورد نیاز سلولها را از ادرار برداشت نموده و برای مصرف مجدد در سلولها وارد خون می نماید

پس نتیجه می گیریم آنچه برای بدن مفید است باید جزء تغذیه ما باشد و از آنچه برای سلولهای بدن ما خاصیت سمی دارند مانند: مشروبات الکلی و غذاهای حرام و پرخوری و در حد امکان پرهیز از غذاهای مکروه و یبوست را حتماً درمان کنیم و از حبس ادرار خود داری نمائیم و از هوای پاکیزه تنفس نمائیم تا سالم باشیم

 

قسمت پنجم: احساسات (اعراض نفسانی)

آنچه مشخص است، حالات روحی و نفسانی یا احساسات تأثیر بسیاری در بدن انسان و وضعیت جسمی او دارند البته امروزه متأسفانه هر بیماری را که نمی توانیم تشخیص بدهیم یا بدرستی ارزیابی نمائیم می گوئیم این بیماری از استرس (فشار روحی) است، ولی اگر از استفاده های بی رویه بعضی همکاران از کلمۀ استرس که بگذریم واقعاً حالات روحی و اعراض نفسانی از علل مهم تأثیر گذار روی جسم انسان هستند گرچه به اعتقاد بنده اگر تغذیه سلولی مناسب و متعادل باشد مسلماً تحمل فرد در برابر استرس ها که به نحوی برای پختگی، تعالی و تکامل انسان لازم هستند، بهتر خواهد بود و بقول معروف با هر بادی به لرزه در نمی آیند

حالات روحی مثل عصبانیت، اندوه، شرم و وحشت می تواند در جسم انسان ایجاد تغییرات مهمی داشته باشد مثلاً میزان ترشح هورمون های مختلف را تغییر دهد، متابولیسم سلولی را بیشتر یا کمتر از حالت طبیعی نماید، روی گردش خون، تعداد و عمق تنفس تأثیر بگذارد و ترشح اسید معده را بیشتر نماید

مهمترین مسئله که می تواند استرس ها و احساسات و اعراض نفسانی را در جهت مثبت برای انسان بکار بگیرد همانا ایمان به خدای یگانه، حکیم، مهربان، قادر، جبران کنندۀ عادل، تعالی بخش، عالم، شنوا و اجابت کنندۀ دعاهاست که هر لحظه از تمام امورات خرد و کلان تمام این عالم آگاه است و تدبیر می کند و پشتیبان و یاور بندگان خود است و تمام مشکلات را در جهت شکوفا شدن استعدادهای نهفته و رشد و تعالی و تکامل بندگان در برابرشان قرار می دهد، با چنین دید و جهان بینی است که حضرت زینب سلام الله علیها در سخت ترین فشارها و استرس های بوجود آمده که می تواند هر قهرمانی را خرد کند با آرامش تمام می فرمایند: “من بجز زیبایی چیزی ندیدم

 بنابراین یکی از ارکان طب که همان معنویت و اعتقاد و ایمان به خداوند تبارک و تعالی است در این جا می تواند به بیمار یاری نماید تا از این تهدیدها، فرصت های بسیار زیبا خلق نماید و به زندگی خود ادامه دهد و در پرورش خود و جامعه خود بیشتر بکوشد، نه مثل بعضی جوامع که افراد در کمترین استرس ها و فشارها دست به خودکشی می زنند و به خود و جامعه آسیب می رسانند و نه تنها مشکلی را حل نمی کنند، بلکه موجب هدر رفتن بزرگترین سرمایه های جامعه بشری که همان انسان است می شوند. انسان بی خدا مبداء و مقصد زندگی را فنا و نابود می بیند و در حال حاضر هم که زنده است خود را بی پناه و رها شده و بی هدف و پوچ می بیند و خود را اسیر تمام فعل و انفعالات بی هوش و بی جان و اتفاقی اشیاء و مواد می بیند و این در واقع عین اسارت است و آنهایی که ایمان و دین داری را اسارت می پندارند باید بدانند که اتفاقاً فرد مؤمن که اعتقاد دارد به اینکه خداوند تبارک و تعالی است که به انسان آزادی عمل داده است و در برابر تمام اعمال و رفتار خیر به او در دنیا و آخرت پاداش می دهد، آزاد است و زندگی پر معنا و سودمندی دارد و از لحاظ روحی در سلامت بسر می برد و به تبع آن، می تواند جسمی سالم در سایه آرامش روحی داشته باشد

 

قسمت ششم: خواب و بیداری

خواب چیست؟ وقتی سلولهای بدن به مدت طولانی در حال فعالیت هستند به تدریج انرژی خود را برای سوخت و ساز مداوم، وارد کردن مواد غذایی، مایعات و گازهای مورد لزوم سلول و خارج کردن ضایعات و متابولیت ها از دست می دهند و سلولها دچار یک نوع اختلال در عملکرد می شوند که این حالت با احساس سنگینی، خستگی و کاهش قوای بدن مشخص می شود که در این وضعیت با استراحت جسم و کل سلولهای بدن و خروج موقتی سلولهای مغزی از هوشیاری، حالت خواب پدید می آید که می تواند تمام به هم ریختگی تعادل هورمونی، آنزیمی و شیمیایی سلولها را با مکانیسم های جبرانی خودکار مجدداً به آنها باز گرداند و انسان دوباره می تواند با توان قبلی به کار و تلاش خود ادامه دهد، البته طب قدیم با تعابیر زیبایی ماهیت خواب را تصاعد رطوبتی از سوی جسم به سمت مغز که میان جسم و دماغ حایل می شود، بیان می کند که قوت نفس را از کار کردن می اندازد که این رطوبت مانند ابری است که از تابش خورشید جلوگیری می کند و با به خواب رفتن فرد به تدریج این ابرها کنار می روند و نفس مجدداً قوا و تسلط خود را بر بدن باز می یابد و آمادۀ فعالیت طبیعی خود می شود.

چقدر خواب کافی است؟ البته برای مزاج های مختلف میزان خواب متفاوت است و همچنین بستگی به سن افراد نیز دارد بطور مثال افراد بلغمی به علت رطوبت بدن خواب بیشتر و طولانی تری دارند در حالیکه افراد صفراوی خواب کمتر و کوتاه تری خواهند داشت و هر چه تغذیه به سمت سردی ها و تری ها برود خواب بیشتر خواهد شد، مانند خوردن دوغ و ماست و ترشی ها و آب سرد که خواب آور هستند. خواب در بچه ها که بیشتر بدنشان را آب تشکیل می دهد بیشتر است و افراد بالغ کمتر نیاز به خواب خواهند داشت. خود خواب می تواند محرک خواب بعدی باشد لذا باید سعی شود خواب ها کوتاه و منقطع باشد و از خواب های خیلی طولانی و مداوم باید پرهیز کرد که عمر را کوتاه می نماید و باید تغذیه متعادل باشد تا بدن کمتر دچار تخلیه انرژی و نیاز به خواب پیدا نماید که این مسئله در جلوگیری از تصادفات رانندگی که عامل بسیاری از مرگ و میرهاست می تواند مؤثر باشد در واقع برای اینکه کمتر نیاز به خواب پیدا کنیم بهتر است مثلث سلامت را کاملاً رعایت کنیم و از پر خوری پرهیز نمائیم، معمولاً در یک فرد بالغ متعادل، حدود پنج تا شش ساعت خواب کافی است به شرطی که مثلث سلامت صد درصد رعایت شود و پر خوری هم نشود

بهتر است خواب به دو قسمت خواب شب و خواب اطراف ظهر (خواب قیلوله) تقسیم شود در این صورت فرد می تواند در صبح و عصر فعالیت کاملاً طبیعی و بدون کسالت و خواب آلودگی داشته باشد. ضمناً خواب اطراف ظهر یا خواب قیلوله موجب تقویت حافظه می گردد

در روایتی از نبی اکرم صل الله علیه و آله است که فرمودند: خواب قیلوله را فراموش نکنید

دکتر حسن اکبری

متخصص و دانشیار آسیب شناسی سلولی

محقق طب اسلامی- ایرانی